Tüfek icat oldu mertlik bozuldu derler. Hollywood’da şu sıralar süren büyük çaplı oyuncu ve senarist grevi de biraz bu deyişi getiriyor akla. Stream servisleri ve yapay zekanın icadıyla oyuncuların ve senaristlerin hak edişleri ciddi manada sıkıntıya girdi ve bu iki kesimini dev Hollywood mekanizması tarafından sömürülüşü inanılmaz boyutlara ulaştı. Ve ardından grev başladı. Grevin dünyada yarattığı yankı akla Türkiye’deki sektörün ne durumda olduğu sorusunu da getirdi elbette.
New Yorktaki grevcilerden, stüdyoların önünde protesto.. Hollywoodta başlayan büyük grev sürüyor. Yazarlar ve senaristlerin ardından, aralarında ünlü yıldızların da bulunduğu 160 bin oyuncuyu temsil eden Sinema Oyuncuları Birliği de işveren stüdyolarla yürütülen müzakerelerin, çalışanların taleplerini karşılayacak şekilde sonuçlanmaması gerekçesiyle grev kararı almıştı. Mayıs ayında senaristlerin grevi nedeniyle büyük bir darbe alan sektör, oyuncuların da greve katılmasıyla birlikte son 63 yıl içinde yayın stüdyolarına yönelik en büyük tepkiyle karşı karşıya kalmış durumda. Senarist ve oyuncuların başlıca talepleri arasında maaşların ve sağlık ve emeklilik hizmetleri fonunun arttırılmasının yanı sıra yapay zekanın kullanımıyla ilgili gerekli düzenlemelerin belirlenmesi yer alıyor. (© Gina M Randazzo/ZUMA Press Wire – Depo Photos)
KANUN BİZİ KORUMUYOR
Elbette işin bir tarafında da senaristler var.
Birgün’den Emrah Kolukısa’nın haberine göre Senaryo ve Diyalog Yazarı Sinema Eseri Sahipleri Derneği (SenaristBir) Başkanı Yıldız Bilgin Bayazıt Türkiye’de de benzeri bir greve gidilmesi mümkün mü sorusuna şöyle yanıt verdi:
‘‘Kültür endüstrisi, bütün dünyada bir değişim, dönüşüm yaşıyor. Ancak maalesef Türkiye henüz bu dönüşümün eşiğinde değil. Bunun sebeplerinden biri en önemlisi; kanunlarla koruma altında olmaması. Bütün dünyada eser sahiplerinin en doğal hakkı olan telif hakları konusunda henüz bir yasal düzenleme yapılmadı. Senaristlerin sigortası, sağlık güvenceleri de yok. Yazmadığımız gün itibarıyla işsiziz. Dolayısıyla zor ve hakkaniyetsiz şartları kabul etmek zorunda kalıyoruz. Bu şartlarda bizim greve gitmemiz, sizce mümkün mü?’’
Senaristlerin örgütlenmesi ile ilgili sıkıntılar yaşıyor musunuz?
Ne yasalar ne de henüz sektör diyemeyeceğimiz, sadece erk sahiplerinin sözlerinin hükmü olan “piyasa koşulları” örgütlenmenin önündeki en büyük engel. Ama onaylamadığımız piyasa koşullarını kurallı ve hakkaniyetli sektör yapısına döndürebileceğimize dair umutluyuz. Çünkü; bütün diziler, filmler bembeyaz bir sayfa biz senaristler tarafından yazılmaya başladığında bir anlam kazanır. Senaryo yoksa hiçbiri yoktur.
ÖRGÜTSÜZLÜK TEMEL SORUN
Oyuncuların ne gibi sıkıntılar çektiğini ilk olarak Sinema Oyuncuları Meslek Birliği (BİROY) Başkanı Renan Bilek’e sorduk. Bilek Türkiye’de benzer bir greve gidilmesinin mümkün olup olmadığına şöyle yanıt verdi: ‘’Teorik anlamda bir greve gidilmesi ve bu grevin sonuç getirmesi her zaman olasıdır tabii ki. Ancak bunun için, örgütlenme bilinci, dayanışma anlayışı, hukukun güvenilirliği gibi pratikte de bazı şartlar gerekiyor.
Bunlar olmadan bırakın sonuç almayı, bir greve gidilmesinden söz etmek olsa olsa sadece bir sohbet konusu olabilir. Yani ülkemizin sanatçılarını, ülke genelinin tepki ve reflekslerinden bağımsız bir şekilde görmeye çalışmak pek de anlamlı olmaz diye düşünüyorum.’’
Özellikle dijital platformlar artık tam anlamıyla global bir piyasada iş yapıyor. Hollywood’daki bir kazanım bizde emsal gösterilemez mi?
Neden gösterilmesin? Tabi ki gösterilir. Zaten bu şekilde görüşme masasına getireceğimiz bazı konular var. Global sermayenin tüm dünyadaki çalışma sistemini ülkemizde sömürü ve suistimale açık farklılıklarla uygulaması kabul edebileceğimiz bir durum değil. Üretim sürecinin, evrensel kazanımlara ve çağdaş normlara uygun bir şekilde yürümesinin, hepimizin ortak dileği olduğu kanaatindeyim.
Bir meslek birliğinin başkanı olarak, oyuncuların en acil çözümlenmesi gereken sorunu nedir?
Tartışmasız temel sorunlardan birkaçı için, çalışma saatlerinin düzensizliği ve acımasızlığı, sektördeki paydaşların paylaşmayı bilmeyip sadece kendi kârlarına odaklanmaları ve bu bağlamda sektörü ciddi sıkıntıya sokmaları, aynı şekilde alternatif bir mecra olan dijital platformlara, abartı bir tavırla “kurtarıcı” gibi sarılıp sektörün ve yatırımların tehlikeye atılması, kanunlara rağmen hâlâ telif haklarının ödenmemesi için çabalayan yayıncı kuruluşları sayabiliriz.
İŞÇİ STATÜSÜNDE OLMAMIZ LAZIM
Oyuncular Sendikası Yönetim Kurulu Üyesi Ece Dizdar da oyuncunun kanuni haklarının yetersizliğinden dem vuruyor ve örneğin Hollywood gibi bir sektörde çalışan oyuncuyla bizdeki oyuncunun farklarını şöyle anlatıyor:
‘’Türkiye’deki oyuncular her şeyden önce işçi statüsünde değil, en önemli fark bu aslında. Dolayısıyla bizim grev hakkımız, tazminatımız, hak edişimiz gibi şeylerimiz yok. Toplu sözleşme de yapamıyoruz mesela. Buna ek olarak şunu da söyleyebilirim, Hollywood’daki oyuncuların çok büyük bir kısmı sendikalı, bizde böyle değil. Telif hakları meselesinde çok ilerideler Amerika’da, bizde hiç olmayan bazı hak tanımları var. Aslında bunun temelinde Amerika’da uzun yıllardır oturmuş bir endüstrinin olması yatıyor. O endüstriyi belirleyen çerçeve anlaşmalar var. Zaten bugün orada yaşanan sorun da o çerçeve anlaşmaların yenilenmesi sırasında oyuncuların taleplerine yapımcıların, özellikle büyük stüdyoların, Disney, Warner, Netflix ve Sony gibi büyük film ve TV içeriği üreticilerinin duyarsız kalmaları sonucu grev kaçınılmaz hale geldi. Oyuncuların talepleri görmezden gelişince anlaşma yenilenemedi orada ama mesela Türkiye’de bizim bir anlaşmamız bile yok. Zaten sendika olarak biz de en çok bu anlaşmaların, sektörü belirleyen kuralların getirilmesi konusunda mücadele veriyoruz.’’
Yasal düzenleme konusu neden bu kadar zor peki?
Aslında kanunda oyuncunun tanımı yapılmış, bağlı çalışan olarak ama kanunu sektörde uygulayan yok ve devlet de göz yumuyor; hepimiz göz yumuyoruz. Meselenin özü ekonomik tabii, yapımcıların lehine oluyor oyuncuların serbest çalışması, çünkü bağlı çalıştıkları takdirde sorumluluklarını üstlenecekler, mali olarak daha çok yükün altına girecekler, o yüzden de bu şekilde tercih ediyorlar.
Oyuncuların büyük kısmı örgütlü değil anladığım kadarıyla. Neden? Kanalların ya da yapımcıların bir baskısı mı var bu konuda?
Kanalların ya da yapımcıların baskısını görmedik ama tabii ki teşvik ettikleri de söylenemez. Örgütüsüzlük daha ziyade bizim oyuncularımızın temel hak ve sorumlulukları konusunda bilinç ve bilgi eksikliğinden kaynaklanıyor.
