Erken Cumhuriyet döneminde yaklaşık 15 yıllık bir sürede Türkiye’nin yaptığı hamleyi anlayabilmek için o dönemde kurulan kamu fabrikaları ve işletmelerine bakmak gerek.
Bu hafta Not Defteri sayfalarını, artık 83. yılını idrak edeceğimiz ve benim için de özel bir önemi olan Merinos Fabrikası’nın ilginç öyküsü için açıyor ve sizinle paylaşıyorum.
Tarih 2 Şubat 1938
Türkiye Cumhuriyeti 10’uncu yılında 15 milyon nüfusa ulaşmış, Atatürk’ün önderliğinde ekonomik seferberliği tüm hızıyla sürdürüyordu.
Planlı kalkınma dönemlerinin ilk örneği veriliyordu.
Türkiye, bu planlama içinde emek yoğun tekniklerle gerçekleştirilen tekstil sanayine el atıyordu. Böylece yeşili, suyu bol, ipekçilikten dolayı tekstil geleneği olan Bursa’nın şansı da artıyordu. Avustralya’dan gelen yapağı önce iplik, sonra da yünlü kumaşa dönüşecekti. İleri aşamada, Bursa ve çevresinde Merinos koyunu üretimiyle yapağı da elde edilecekti.
Bu amaçla fabrika yeri de belirlenmişti… Kentin kuzeyinde, mesire yeri olarak bilinen “kokulu su” mevkiinde yapılacaktı.
Dönemin Başbakanı İsmet İnönü’nün temelini attığı Merinos Fabrikası’nın binaları kısa sürede yükselmiş, sıra personelin oluşturulmasına gelmişti.
Fabrika yönetimi, çalışanları da özenle seçiyordu.
Deneme üretimleri, açılış hazırlıkları yapıldıktan sonra 1 Şubat 1938’e gelindi…
Mustafa Kemal Atatürk, Gemlik’te Sunğipek’i açmış, Merinos için Bursa’ya geçmişti. Açılış öncesi Başvekil Celal Bayar konuşmasında şunları söylemişti:
“Reisicumhurumuz, şefimiz büyük Atatürk’ün emir ve müsaadeleriyle size hitap ediyorum. Merinos fabrikası, hükümetimizin birinci beş senelik endüstri planında önemle yer almış mühim bir müessesedir. Hatırlarsanız; bundan takriben iki sene evvel, Atatürk rejiminin büyük ve kıymetli evladı İsmet İnönü’nün azimkar ve kudretli eliyle temeli atılmıştır. Bugün hepimizin sevincini mucip olacak bu müessese törenle açılıyor.”
Ve Bayar şuna da söylemeden geçmemişti:
“Merinos fabrikası üç buçuk milyona mal olmuştur. Fabrika üç ekiple çalışmak kudretine haizdir. Bir ekipte 550 işçi çalışacaktır. Demek oluyor ki, 1650 vatandaşa ekmek verecektir…”
Merinos’un Bursa için önemi daha açıldığında ortaya çıkmıştı.
1938 yılında yaklaşık 150 bine ulaşan il nüfusuna sahip Bursa’da, bin 650 işçiyi istihdam edebilecek bir fabrikanın bulunuşu bunu anlatmaya yetiyordu.
Atatürk ve arkadaşları, akılcı bir yol seçiyor, yetenekli gençlerin yurt dışında eğitim almasını sağlayarak teknoloji transferi yapmak istiyordu. Başvekil Celal Bayar, yeni açılan fabrikalarda bu nitelikli gençlerin istihdamını sağlamıştı.
Yabancı dil bilen, tekstil alanında üst düzey eğitim almış bu beyaz yakalı gençleri taşrada tutmanın gereği olarak fabrika içinde ek tesisler yapıldı ve bazı olanaklar sağlandı. Başvekil Celal Bayar ayrıca, Merinos’un Bursa’da kurulma nedenleri arasında Yunan işgaline uğraması ve halkının çektiği azabın karşılığı sayılması gerektiğini de vurguluyordu. Merinos hayali, 2 yıl 2 ay 2 gün gibi kısa bir sürede gerçeğe dönüştüğünde önemli bir anlam da taşıyordu. Çünkü Bursa, bu süre kadar Yunan işgalinde kalmıştı.
Merinos elektriği kenti aydınlatırdı
Merinos, aynı zamanda şehre, çalışma yaşamına dair kültür ve sosyal yaşama da renk getiriyordu. Bunun yanı sıra gece 12’den sonra kentin aydınlatılmasına da katkıda bulunuyordu. Sosyal etkinliklerin yanı sıra kenteki ilk tenis kortu Merinos’ta yapılmıştı. 1950 seçimi sonrası iktidara gelen Demokrat Parti’den seçilen Bursalı Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes için de Merinos ideal bir dinlenme mekanıydı.
Öte yandan çalışanlar, artık ücretli pazar tatillerini aileleriyle birlikte fabrikanın sinema salonunda geçiriyor, tüketim kooperatifi ile tanışarak ordinolarıyla (indirim kartı) tenzilatlı alışveriş yapıyordu. Merinos çalışanları, kurdukları yapı kooperatifleri marifetiyle ev sahibi de olabiliyordu.
Bu arada, Mensucat İşçileri ismiyle bir sendika da kuruldu.
Bursa’daki bu ilk sendikanın ardından Türkiye genelinde örgütlenen TEKSİF sendikasının temeli de Bursa’da atılıyordu. 1952 yılında da bu gelişmeler nedeniyle Türk-İş’in kuruluş çalışmaları da Bursa’da tamamlanıyordu. Sendika ve Merinos, gelişme hamlesi içindeki Türkiye’de birlikte büyüyor, bu arada tüketim kooperatifinin bir çalışanı olan Şevket Yılmaz, TEKSİF Başkanı olarak uzun yıllar görev yapıyor, Türk-İş başkanlığına ulaşıyor ve milletvekili olarak da yurduna hizmet ediyordu. Bu tarihi ve etkin kurum özellikle 27 Mayıs İhtilali sonrasında 1950-60 döneminin görkemli görüntüsüne kavuşamadı ama, uzun süre özelliğini de yitirmedi. Bu değişimde, Türkiye’nin sanayileşme hamlesinin, yeni kurulan özel sektöre ait dev işletmelerin de rolü vardı. Merinos’un, sanayideki önemi ve etkinliği 1975’e kadar sürdü. Atatürk’ün gözde kurumlarından Merinos, 1977 yılında yaşamındaki tek grevi de görüyor ve makineler 4 ay süreyle susuyordu.
12 Eylül 1980 sonrası beklenenin aksine Merinos’un yıldızı yeniden parlıyordu.
Merinos’un bu kısa parlak dönemi 1985’e kadar devam etmişti. Ardından üretim azaldı, emekli olanların yerine yenisi alınmadı… Kuruluşundan itibaren yaklaşık 17 bin 500 kişinin çalıştığı Merinos, gelişmişlik içinde Türkiye için artık fazla bir şey ifade etmediği savunuluyordu. Önce Özelleştirme İdaresi’ne geçen, sonra da üretimi durdurulan Merinos, iki binli yılların başında görevini bitirmenin huzuru içinde sessizliğe gömülüyordu.
