VİYANA FİLARMONİ ORKESTRASI’NIN NAZİ ALMANYA’SINA UZANAN TARTIŞMALI SİYASİ GEÇMİŞİ

Birgün’den Semra Pelek Viyana Filarmoni Orkestrası’nın tartışmalı siyasi geçmişini yazdı:

Yeni yıl sabahı ekran başına geçip TRT2’yi açanlar Viyana Filarmoni Orkestrası’nın Geleneksel Yeni Yıl Konseri yerine gazetelere kendi ölüm ilanını veren Harriett’in hikâyesini anlatan Son Kelime (The Last Word) filmini izlemek zorunda kalacaklarını elbette tahmin etmemişti. Sonuçta TRT2 uzun yıllardır yaklaşık 90 ülkeyle birlikte her yıl 1 Ocak’ta konseri canlı yayımlanıyor. TRT2, yayın hakları kendinde olmasına rağmen, bu yıl konseri neden yayımlamadığını açıklamadı. RTÜK’ün CHP’li üyesi İlhan Taşçı, TRT Genel Müdürü Zahid Sobacı’ya, konserin neden yayımlanmadığını sordu; nihayet kurum, konseri izlemek isteyenlerin de vergileriyle ayakta duruyor.

Sonuç olarak yeni yılın ilk sabahına da politik bir tartışmayla uyanmış olduk ama genel olarak müziğin veya konserlerin apolitik olduğu iddiası zaten bir peri masalı değil mi? Viyana Filarmoni’nin tarihi de bunu tek başına kanıtlıyor. Filarmoni’nin internet sitesinde şu yazıyor: “Bu konserin kökeni, orkestra ve Avusturya tarihinin en karanlık dönemine dayanıyor.”

O karanlık dönemin adı, Nazi Almanyası. Naziler 1939’da, İkinci Dünya Savaşı’yla büyük bir gasp ve yağma harekâtını başladı. Bu yılın peşinden gelen yıllarda tarihin en büyük insanlık suçlarından biri olan Holokost yaşanacak ve Yahudilerle birlikte siyasi muhalifler, ari Alman imgesine uymayan engelliler, eşcinseller, “iffetsiz” denilerek suçlanan genç kadınlar, evsizler yok edilecekti.

HİTLER’İN AÇTIĞI FON

Resmi sitesinde yazılana göre ‘barbarlık, diktatörlük ve savaşın ortasında, üyelerinin veya onların yakınlarının hayatından sürekli endişe duyulan bir dönemde’ Viyana Filarmoni, 31 Aralık 1939’da bir karar aldı: Müzik dünyasında ‘Strauss hanedanı’ olarak anılan, Viyanalı ‘valsın kralları’ baba Johann Strauss ile oğulları Johann II, Josef ve Eduard Strauss’a adanan, Clemens Krauss’un yönettiği bir konser düzenlenecek ve tüm geliri, Nasyonal Sosyalist bağış kampanyası Kriegswinterhilfswerk’e aktarılacaktı. Kriegswinterhilfswerk (Savaş Kış Yardım Fonu), Adolf Hitler tarafından 10 Ekim 1939’da açılmıştı.

Bu konser, 85 yıldır düzenlenen yeni yıl konserlerinin ilkiydi. Ancak, ilk konser yeni yıl sabahı değil, 31 Aralık 1939’da düzenlendi. Wiener Neueste Nachrichten gazetesinin, 22 Aralık 1939 sayılı nüshasındaki ilana göre bu, 30 Aralık’ta halka açık bir kostümlü provası da yapılan “olağanüstü bir konser” olacaktı.

Bazıları bugün yeni yıl konserlerini Avusturyalıların “direnişi” olarak yazıyor; “Doğu Almanlar” olarak aşağılanan Avusturyalıların bu konserlerle Strauss hanedanına ve dolayısıyla değerlerine sahip çıktığı söyleniyor. Ancak, Alman müzik tarihçisi Ralph Braun ile Viyana Filarmoni’nin isteğiyle kurumun nasyonal sosyalizm dönemindeki tarihini araştıran grubun üyesi İsviçreli tarihçi Dr. Fritz Trümpi, konserlerin, “Nasyonal sosyalist kültür politikasının bir sonucu” olduğunu yazar. Bu şekilde Filarmoni’nin geçmişinin tartışılmasına ve yüzleşmeye olanak sağlar.

GOEBBELS’İN PLANI

Bu araştırmalar şunu ortaya koydu: Nazi rejimi altında sanatın rahatsız etmesine veya sorgulamasına izin verilmiyordu; sanat ya Wagner gibi yüce olanı teşvik ya da sevimli ve hoş olanı tasvir etmeliydi. Viyana Filarmoni de Nazi Propaganda Bakanı Goebbels’in kültür politikası konseptine mükemmel bir şekilde uyuyordu. Filarmoni’nin yeni yıl konserleri kanlı Dünya Savaşı sırasında halk için ‘saf bir kaçış’ imkânı yaratacaktı. Goebbels, Viyana’yı “iyimserlik, müzik ve şenlik şehri” olarak sahneleme niyetindeydi.

İkinci konser bu kez yeni yıl sabahında, 1 Ocak 1940’da düzenlendi. Konser savaşın ortasında pek çok kişi tarafından “gerçek bir Viyana eğlencesi” diye tanımlandı ve Nazi propaganda aracı Büyük Alman Radyosu tarafından da sahiplenildi. İkinci konser Nazi Almanyası’nın devlet kontrolündeki ‘Kraft durch Freude (Neşeden Güç Doğar) yararına yapıldı. 1945’e kadar konserler yardım konseri olarak devam etti.

Johann Strauss II tarafından bestelenen O schöner Mai! (Oh Güzel Mayıs!) valsı ilk kez, 1945 yılındaki konserinde çalındı ve aynı yılın Mayıs ayında Nazi Almanyası ve onunla birlikte ilhak edilen Avusturya teslim oldu.

Orkestrayı 1945’e kadar yöneten Clemens Krauss, Adolf Hitler’i destekledi. Savaştan sonra sahneye çıkması yasaklandı. Onun yerine orkestrayı Josef Krips yönetti. Krips, 1946’da konsere ‘İşçilerin Yeni Yıl Konseri’ adını verdi. Çünkü yeni yıl konserlerinin biletleri bir işçinin bir haftalık ücretinden fazlaydı. Krips konserleri yarısı yıkılmış Viyana’da geniş kitlelere yaymak istedi. Fakat 1947’de Clemens Krauss tekrar döndü ve bu fikir sessizce rafa kalktı.

5 ÜYE TOPLAMA KAMPINA

Bu geçmişine rağmen tüm orkestranın nazileri desteklediğini söylemek yanlış. Beş orkestra üyesi toplama kamplarına hapsedildi veya öldürüldü. İki müzisyen de zulüm sonucu Viyana’da öldü. Birinci kemancı Josef Geringer, Dachau toplama kampına sürüldü. Obuacı Armin Tyroler, Auschwitz imha kampında öldürüldü. Beş kemancı da Nazi döneminden sağ çıkamadı. Filarmoninin on iki üyesi 1938’de yeni geçici müdür Wilhelm Jerger tarafından “ırkları” nedeniyle görevden alındı ve mülkleri “aryanlaştırıldı.”

YILLAR SONRA ÖZÜR

Viyana Filarmoni, 2013 yılının Ocak ayında bağımsız bir tarihçi grubuna 1938-1945 yıllarını kapsayan “Nazi döneminde Viyana Filarmoni Orkestrası” başlıklı bir araştırma yaptırdı. Ekip araştırma bulgularını Filarmoni’nin web sitesinde yayımlanmak üzere görevlendirildi.

Filarmoni Başkanı Daniel Froschauer, 2022’de, İkinci Dünya Savaşı’nda görevden alınan ve öldürülen orkestranın 16 üyesini anacaklarını söyleyerek, kurumun savaş sonrası acıları tanımayı reddetmesi nedeniyle kurbanlardan özür diledi.